Nga sẽ lấy lại vị thế cường quốc?

GS Joseph Nye, ĐH Harvard cho rằng Nga đã mất đi vị thế là nước công nghiệp phát triển dẫn đầu, nhưng vẫn có dư nguồn lực để đóng góp vào một thế giới toàn cầu hoá.


Trong những năm 1950, nhiều người Mỹ đã tỏ ra lo ngại Liên Xô sẽ vượt qua Mỹ trở thành cường quốc đứng đầu thế giới. Liên Xô có lãnh thổ lớn nhất thế giới, dân số lớn thứ ba thế giới, và nền kinh tế lớn thứ hai thế giới, và là nước sản xuất nhiều dầu và khí nhiều hơn cả Ả-rập Xê-út.

Hơn thế nữa, Liên Xô sở hữu gần một nửa số vũ khí hạt nhân của thế giới, có số quân nhân phục vụ trong lực lượng vũ trang nhiều hơn Mỹ, số người được triển khai tham gia nghiên cứu và phát triển nhiều nhất. Nước này thử thành công bom hydro năm 1952, chỉ sau Mỹ một năm, và là nước đầu tiên phóng vệ tinh lên vũ trụ năm 1957.

Về sức mạnh mềm, hệ tư tưởng chủ nghĩa Cộng sản chiếm ưu thế tại châu Âu sau chiến tranh thế giới thứ hai, nhờ vào tư duy chống phát-xít, và tại thế giới thứ ba vì phù hợp với các phong trào giành độc lập dân tộc diễn ra sôi nổi khi đó.

Nikita Khrushchev từng khẳng định ngay từ năm 1959, Liên Xô sẽ vượt qua Mỹ vào năm 1970, hoặc cùng lắm là năm 1980. Đến cuối năm 1976, Leonid Brezhnev nói với tổng thống Pháp rằng chủ nghĩa Cộng sản sẽ thống trị thế giới vào năm 1995. Những dự đoán đó càng được củng cố bởi tốc độ tăng trưởng kinh tế hàng năm 5-6% và tỷ trọng sản lượng toàn cầu của Liên Xô tăng từ 11% lên 12,3% giai đoạn 1950-1970.

Tuy nhiên, rồi sau đó tăng trưởng và tỷ trọng sản lượng toàn cầu của Liên Xô bắt đầu bước vào thời gian dài suy giảm tệ hại. Năm 1986, Mikhail Gorbachev cay đắng thừa nhận nền kinh tế Liên Xô là "vô cùng rối loạn. Chúng tôi đã tụt hậu trong tất cả các chỉ số". Một năm sau đó, Bộ trưởng Ngoại giao Eduard Shevardnadze nói với cấp dưới của mình, "các bạn và tôi đại diện cho một đất nước vĩ đại mà 15 năm qua ngày càng mất đi vị thế là một trong những quốc gia công nghiệp phát triển hàng đầu".

Ngẫm lại thấy không khỏi ngạc nhiên vì những đánh giá quá thiếu chính xác của phương Tây về sức mạnh Liên Xô. Cuối những năm 1970, "Uỷ ban các mối nguy hiểm hiện tại" cho rằng sức mạnh của Liên Xô sẽ vượt Mỹ, và cuộc bầu cử năm 1980 thực sự đã phản ánh những nỗi lo sợ đó. Tuy vậy, năm 1991, Liên Xô đã sụp đổ.

Liên Xô tan rã khiến Nga bị thu hẹp đáng kể về lãnh thổ (76% diện tích của Liên Xô), về nhân khẩu (50% dân số Liên Xô), về kinh tế (45% sản lượng của Liên Xô), và về sĩ quan quân sự (33% của lực lượng vũ trang Liên Xô). Bên cạnh đó, quyền lực mềm của tư tưởng mà Liên Xô theo đuổi cũng yếu đi rất nhiều.

Tuy nhiên, Nga vẫn có gần 5.000 vũ khí hạt nhân được triển khai, và lực lượng vũ trang hơn một triệu người, dù chi tiêu quân sự chỉ chiếm 4% thế giới (so với 40% của Mỹ), và khả năng mở rộng sức mạnh ra toàn cầu bị tiêu hao nghiêm trọng.

Về nguồn lực kinh tế, GDP 2,3 nghìn tỷ USD của Nga chỉ bằng 14% của Mỹ, và thu nhập bình quân đầu người 16.000 USD (tính theo ngang giá sức mua) gần bằng 33% của Mỹ. Nền kinh tế nước này phụ thuộc nặng nề vào doanh thu từ dầu khí, với công nghệ cao chỉ chiếm 7% hàng xuất khẩu (so với 28% của Mỹ).

Về sức mạnh mềm, mặc dù sức hấp dẫn của văn hoá Nga truyền thống, Nga đã không còn nhiều ảnh hưởng trên trường quốc tế. Như nhà phân tích người Nga Sergei Karaganov từng nói, Nga phải sử dụng "sức mạnh cứng, bao gồm lực lượng quân sự, vì nước này đang sống trong một thế giới nguy hiểm hơn nhiều và không có ai giúp đằng sau, Nga chẳng còn mấy sức mạnh mềm - tức sức hấp dẫn về xã hội, văn hoá, chính trị, và kinh tế".

Nga không còn hệ thống kế hoạch hoá tập trung cồng kềnh. Khả năng chia rẽ sắc tộc, dù vẫn còn là nguy cơ, nhưng đã giảm đi. Trong khi người dân tộc Nga chỉ chiếm 50% dân số Liên Xô, họ hiện chiếm khoảng 81% Liên bang Nga.

Các thể chế chính trị cần thiết cho một nền kinh tế thị trường hiệu quả phần lớn đều thiếu, và tham nhũng tràn lan. Chủ nghĩa tư bản của Nga không thể đảm bảo các cơ chế hiệu quả để tạo ra niềm tin trong các quan hệ thị trường. Hệ thống y tế công cộng lộn xộn, tỷ lệ tử vọng ở trẻ sơ sinh tăng, và tỷ lệ sinh giảm. Nam giới Nga thọ trung bình 59 tuổi - quá thấp với một nền kinh tế phát triển.

Các ước tính của các nhà nhân khẩu học Liên Hợp Quốc chỉ ra, dân số Nga có thể sẽ giảm từ 145 triệu người hiện tại xuống còn 121 triệu người vào giữa thế kỷ này.

Nước Nga đang đứng trước nhiều ngã rẽ. Ở một thái cực, có người coi Nga là một nền cộng hoà công nghiệp phiến diện, với các thể chế tham nhũng, các vấn đề dân số và sức khoẻ không thể khắc phục; và tất cả sẽ khiến sự đi xuống trở thành khó tránh khỏi.

Người khác thì cho rằng cải cách và hiện đại hoá sẽ cho phép Nga khắc phục được khó khăn, và giới lãnh đạo nước này đang đi đúng hướng. Cuối năm 2009, tổng thống Dmitri Medvedev ra lời kêu gọi khẩn cấp phải hiện đại hoá nền kinh tế, giảm phụ thuộc quá mức vào tài nguyên thiên nhiên, và xoá bỏ tư duy cũ làm cản trở nỗ lực trở thành cường quốc thế giới của nước này.

Nhưng, như Katinka Barysch của Trung tâm Cải cách châu Âu nhận xét, quan điểm của các nhà lãnh đạo Nga về hiện đại hoá còn quá tĩnh, đặc biệt khi các thể chế nhà nước hoạt động thiếu hiệu quả. "Một nền kinh tế hiện đại cần các thị trường mở, vốn mạo hiểm, doanh nghiệp có tư duy tự do, thủ tục giải quyết phá sản nhanh và bảo vệ tốt quyền sở hữu trí tuệ", bà nói. Thay vào đó, ở nước Nga lại có quá nhiều "độc quyền, tham nhũng, và sự can thiệp đến mức gây ngột ngạt của nhà nước, cùng hệ thống pháp luật yếu và chồng chéo".

Chính phủ thiếu hiệu quả và tham nhũng tràn lan đang khiến quá trình hiện đại hoá trở nên hết sức khó khăn. Peter Even, chủ tịch Ngân hàng Alfa, nhận xét, "về kinh tế, nước Nga có vẻ ngày càng giống Liên Xô, quá phụ thuộc vào dầu, họ cần vốn và cần cải cách nghiêm túc, trong khi gánh nặng xã hội đang rất lớn. Trì trệ là nguy cơ lớn". Một nhà kinh tế Nga thẳng thắn hơn rằng, "không hề có đồng thuận ủng hộ hiện đại hoá".

Dù kết quả sẽ như thế nào, vì sức mạnh hạt nhân còn dư, vốn nhân lực lớn, trình độ công nghệ thông tin cao, và vị trí nằm trên cả lục địa Á-Âu, Nga sẽ có nhiều nguồn lực để gây ra các vấn đề hoặc tạo ra những đóng góp to lớn cho một thế giới toàn cầu hoá.

Theo www.vinacorp.vn